عملکرد دانه گندم و محتوای رطوبتی خاک تحت تأثیر فاصله ردیف و جهت شخم در کشتزار دیم

سابقه و هدف: نگهداری آب در خاک و افزایش محتوای رطوبتی خاک در پیرامون ریشه اولین راه برای افزایش عملکرد محصول به ویژه در زمین‌های دیم است. روش‌های کشاورزی همراه با ویژگی‌های ذاتی خاک (بافت خاک، ساختمان خاک و ...) می‌توانند بر نگهداری آب در خاک و در نتیجه تولید محصول مؤثر باشند. بسیاری از دیمزارهای ایران در منطقه نیمه‌خشک واقع شده و معمولاً در جهت شیب شخم خورده که رواناب را تسریع کرده و از این رو فرسایش خاک افزایش می‌یابد. تغییر جهت شخم از موازی شیب به روی خطوط تراز اولین راهکار برای حفظ آب در خاک است. با این حال تغییر جهت شخم با توجه به برخی از محدودیت‌های مزرعه و مشکلات رفت و آمد ماشین‌‌ها کمتر امکان‌پذیر است. انتخاب فاصله ردیف مناسب در کشتزار دیم شخم‌خورده در جهت موازی شیب برای حفاظت آب و خاک و تولید محصول حائز اهمیت است. لذا این مطالعه با هدف بررسی دو فاصله ردیف رایج و دو جهت شخم بر نگهداری آب و عملکرد محصول در کشتزارهای دیم در منطقه نیمه‌خشک انجام شد. مواد و روش‌ها: این مطالعه در کشتزاری دیم با شیب حدود 10 درصد در استان زنجان طی دوره رشد گندم پاییزه از مهر 1394 تا تیر 1395 انجام شد. در مجموع 12 کرت آزمایشی (5/1 متر × 5 متر) به منظور بررسی اثرات دو فاصله ردیف (25 سانتی‌متر و 20 سانتی‌متر) و دو جهت کشت (موازی شیب و روی خطوط تراز) بر محتوای آب خاک و عملکرد دانه گندم انجام شد. خصوصیات خاک با استفاده از روش‌های رایج آزمایشگاهی تعیین شد. محتوای رطوبتی خاک با استفاده از دستگاه انعکاس‌سنجی حوزه زمانی (TDR) طی دوره رشد اندازه‌گیری شد. تغییرات فصلی محتوای رطوبتی خاک برای تیمارهای مختلف طی دوره رشد تعیین شد. رابطه بین عملکرد دانه گندم و محتوای رطوبتی خاک برای تیمارهای مختلف شخم تعیین شد. برای تعیین عملکرد دانه گندم، بوته-های گندم از سطح کرت در اوایل تیر با دست برداشت شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که محتوای رطوبتی خاک و عملکرد دانه گندم تحت تأثیر جهت شخم (به ترتیب 001/0>p و 01/0>p) و فاصله ردیف کشت (به ترتیب 001/0>p و 05/0>p) قرار گرفتند. میانگین محتوای رطوبتی خاک در روش شخم روی خطوط تراز نزدیک به 16 درصد بیشتر از مقدار آن در روش شخم در جهت شیب بود. میانگین محتوای رطوبت خاک در شرایط تیمار کشت با فاصله ردیف 25 سانتی‌متر 4/14 درصد بود که حدود 11 درصد بیشتر از مقدار آن در شرایط کشت با فاصله ردیف 20 سانتی‌متر بود. در تمام فصول محتوای رطوبت حجمی خاک در تیمارهای شخم خورده روی خطوط تراز و فاصله ردیف کشت 25 سانتی‌متر بیشتر از مقدار آن در روش شخم موازی شیب و فاصله ردیف 20 سانتی‌متر بود. در فصل بهار بیش‌ترین اختلاف رطوبتی خاک بین دو جهت شخم (57/2 درصد) و دو فاصله ردیف کشت (6/1 درصد) مشاهده شد. عملکرد دانه گندم در روش شخم روی خطوط تراز (1330 کیلوگرم در هکتار) و فاصله ردیف کشت 25 سانتی‌متر (1200 کیلوگرم در هکتار) بود که حدود 40 و 11 درصد بیشتر از مقدار آن در روش شخم موازی شیب و فاصله ردیف 20 سانتی‌متر بود. روابط معنی‌داری بین عملکرد دانه و محتوای رطوبتی خاک در دو جهت شخم و دو فاصله ردیف کشت مشاهده شد. نتیجه‌گیری: این مطالعه نشان داد که جهت شخم در مرتبه اول و فاصله ردیف کشت در مرتبه دوم به عنوان عوامل مؤثر بر محتوای رطوبتی خاک و عملکرد دانه گندم هستند. بکارگیری فاصله ردیف کشت 25 سانتی‌متر همراه با روش شخم روی خطوط تراز بهترین اقدام برای افزایش نگهداری آب در خاک و افزایش عملکرد دانه گندم است. اهمیت این دو روش کشت در فصل بهار با بارش‌های شدید و پیاپی، آشکار است.